Στο πλαίσιο της παρουσίασης του ντοκιμαντέρ «Η Σιωπή των Άλλων» σε σκηνοθεσία των Αλμουδένα Καρασέντο και Ρόμπερτ Μπάχαρ και σε παραγωγή του Πέδρο Αλμοδόβαρ το βράδυ του Σαββάτου 15 Μαρτίου στο Πολιτιστικό Κέντρο της Ν. Ιωνίας, έγινε ευρεία συζήτηση για το θέμα της μνήμης του Εμφυλίου στην Ισπανία και όχι μόνο αλλά και τη δυσκολία της συμφιλίωσης. Η προβολή του ντοκιμαντέρ από το Cinedocπραγματοποιήθηκε σε συνδιοργάνωση με την Περιφέρεια Θεσσαλίας- Π.Ε. Μαγνησίας &Σποράδων, με την υποστήριξη του Ινστιτούτου Θερβάντες της Αθήνας και σε συνεργασία με την Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βόλου (Ο.Π.Ι.ΒΟ).
Καλεσμένη ομιλήτρια ήταν η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, ομότιμη καθηγήτρια του Παν/μίου Θεσσαλίας, πρώην πρόεδρος της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας, ιδρυτικό μέλος της ΟΠΙΒΟ. Το ντοκιμαντέρ παρακολούθησε πλήθος κόσμου. Πριν την προβολή του, η κ. Μπούσχοτεν αναφέρθηκε στο ιστορικό του Εμφυλίου στην Ισπανία ενώ στο τέλος της προβολής ακολούθησε συζήτηση με το κοινό. Τη κ. Μπούσχοτεν καλωσόρισε η υπεύθυνη του Cinedoc στο Βόλο, Ελένη Χρυσοπούλου, εγκαινιάζοντας τη συνεργασία των δύο φορέων.
Η Ρίκη Βαν Μπουσχότεν μίλησε για τον εμφύλιο πόλεμο και τη σημασία της μνήμης μέσα από την εμπειρία της τρίτης γενιάς όσων βίωσαν τη δικτατορία του Φράνκo, που πλέον άρχισε να μιλάει ανοιχτά για το παρελθόν. Το ζήτημα της λογοδοσίας, της συλλογικής μνήμης και των ενοχών παραμένει κρίσιμο, τόνισε, ειδικά όταν αφορά έναν «αιμοβόρο εμφύλιο», όπως τον χαρακτήρισε. Σύμφωνα με την τελευταία έρευνα, οι απώλειες του Εμφυλίου ανέρχονται σε 500.000 νεκρούς.
Η ίδια θυμήθηκε τη μοναδική φορά που υπέστη σωματική βία, το 1972, από την ολλανδική αστυνομία, κατά τη διάρκεια μιας διαμαρτυρίας για την δικτατορία του Φράνκο. Αυτό το περιστατικό την έκανε να συνειδητοποιήσει τον ρόλο του νομικού πλαισίου στη διαχείριση της μνήμης. Η απόφαση για λήθη αποτυπώθηκε στον νόμο αμνηστίας του 1977, μια πολιτική επιλογή «από τα πάνω» που, όπως επισήμανε δεν λειτούργησε πραγματικά, καθώς η απουσία λογοδοσίας διατηρεί ανοιχτές τις πληγές του παρελθόντος.
Το 2000 έγιναν οι πρώτες εκταφές θυμάτων του δημοκρατικού στρατοπέδου στην Ισπανία, και το 2004, με την εκλογική νίκη του Χοσέ Λουίς Ροδρίγκεθ Θαπατέρο, τέθηκε σε εφαρμογή το 2007 ο Νόμος για τη Ιστορική Μνήμη. Ωστόσο, όταν το Σοσιαλιστικό Κόμμα έχασε την εξουσία, η δεξιά κυβέρνηση που ακολούθησε δεν εφάρμοσε τον νόμο.
Το 2022, η κυβέρνηση του Πέδρο Σάντσεθ προχώρησε σε έναν νέο νόμο για τη «δημοκρατική μνήμη», δημιουργώντας μητρώο θυμάτων και ακυρώνοντας τις πολιτικές δίκες του Φράνκο, ενώ η σχετική ιστορία άρχισε να διδάσκεται στα σχολεία. Παρόλα αυτά, ο εμφύλιος στην Ισπανία «δεν έχει τελειώσει ακόμα», καθώς, σύμφωνα με την κ. Μπούσχοτεν, εξακολουθεί να υπάρχει μια φιλική στάση απέναντι στον Φράνκο σε ορισμένους κύκλους της δεξιάς και ακροδεξιάς.
Η Απομάκρυνση των Οστών του Φράνκο και η Ανάγκη για Δικαιοσύνη
Το 2019, τα οστά του Φράνκο απομακρύνθηκαν από τη «Κοιλάδα των Πεσόντων» και θάφτηκαν αλλού. Έτσι το μνημείο έπαψε να λειτουργεί ως τόπος προσκυνήματος για τους νοσταλγούς του δικτάτορα. Ωστόσο, το ζήτημα της δικαιοσύνης παραμένει άλυτο και η περίπτωση της Ισπανίας αποδεικνύει ότι ένα τραύμα που δεν αντιμετωπίζεται μπορεί να γίνει ακόμη πιο βαθύ.
Η κ. Μπούσχοτεν υπογράμμισε ότι η καταστολή της μνήμης και η απόπειρα «να θαφτεί το παρελθόν κάτω από το χαλί» δεν είναι λύση. Το διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα απαιτεί τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και την καταπολέμηση της ατιμωρησίας. Στην Ελλάδα, το αντίστοιχο ζήτημα αφορά τη διαχείριση του παρελθόντος των δοσιλόγων και τη διδασκαλία αυτής της ιστορίας στα σχολεία.
Αριστερά η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, δεξιά η Ελένη Χρυσοπούλου
Είναι Εφικτή η Εθνική Συμφιλίωση;
Ερωτηθείσα, η κ. Μπούσχοτεν επισήμανε ότι η εθνική συμφιλίωση είναι δύσκολη, ειδικά όταν επιχειρείται από τις πολιτικές ηγεσίες χωρίς ουσιαστικό διάλογο με την κοινωνία. Συγκρίνοντας με τον ελληνικό εμφύλιο, τόνισε την ανάγκη επεξεργασίας της μνήμης, καθώς τα «φαντάσματα του παρελθόντος» εξακολουθούν να είναι παρόντα.
Στο πλαίσιο αυτό, η προφορική ιστορία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της μνήμης και στη συλλογική επεξεργασία των τραυμάτων του παρελθόντος.
Το Έργο της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας
Στο τέλος της συζήτησης η κ. Μπούσχοτεν παρουσίασε τη δουλειά της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας, η οποία δραστηριοποιείται εθελοντικά στη συλλογή και ανάλυση μαρτυριών. Το έργο τους βασίζεται στις εξής αρχές:
• Συλλογική εργασία και εθελοντισμός
• Συνεντεύξεις και έρευνα
• Επιστροφή των γνώσεων στην κοινωνία
Σημαντικές στιγμές για την ομάδα αποτέλεσαν οι εκδηλώσεις που οργανωσε για την «Κίτρινη Αποθήκη» (2018), για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες και τη θάλασσα (2019), τα ναζιστικά στρατόπεδα (2023) και τις εξόριστες γυναίκες στο Τρίκερι(2024). Συνολικά, έχουν συγκεντρωθεί πάνω από 200 συνεντεύξεις, οι οποίες είναι προσβάσιμες στο Εργαστήριο Ιστορίας του ΙΑΚΑ.
Επιμέρους ομάδες της ΟΠΙΒΟ εστιάζουν σε διαφορετικά ιστορικά θέματα, όπως οι Λαμπράκηδες, τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας κατά τη διάρκεια του Γ’ Ράιχ και η εργατική ιστορία (π.χ. μοδιστρούλες και εργάτες της ΑΓΕΤ).
Η σημασία της μνήμης είναι καθοριστική όχι μόνο για την κατανόηση του παρελθόντος, αλλά και για τη θεμελίωση μιας πιο συνειδητοποιημένης κοινωνίας στο παρόν και το μέλλον.