Μια ξεχωριστή εμπειρία ζήσαμε όσες και όσοι βρεθήκαμε στην εκδήλωση μνήμης για τις εξόριστες γυναίκες (1948-1953) στο Παλαιό Τρίκερι, στο τριήμερο από τις 13 έως τις 15 Ιουνίου. Σε μια από τις τρεις κορυφές του μαρτυρικού τριγώνου εξορίας των γυναικών στα εμφυλιακά και πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια: Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος. Την εκδήλωση διοργάνωσε η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Βόλου (ΟΠΙΒΟ), σε συνεργασία με το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων Άη-Στράτη και τον Σύνδεσμο Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών 1967-1974 (ΣΦΕΑ). Σ’ ένα τριήμερο μνήμης, γεμάτο συγκίνηση και ελπίδα. Άνθρωποι όλων των ηλικιών, από διάφορα μέρη της Ελλάδας, βρεθήκαμε μαζί, γνωριστήκαμε, ανταλλάξαμε ιδέες και προτάσεις· ακούσαμε προφορικές μαρτυρίες εξόριστων γυναικών, περπατήσαμε στα ίδια μονοπάτια, συνδέσαμε το παρελθόν με το παρόν, τη βία του τότε με τη βία του σήμερα. Κοινή διαπίστωση όλων, πως οι ιστορίες των εξόριστων γυναικών, συνεχίζουν να εμπνέουν και να τροφοδοτούν το παρόν· ας ελπίσουμε και το μέλλον. Ο στόχος που είχαμε βάλει στην πρώτη συνάντηση μνήμης, τον Ιούνιο του 2024, να ξαναβρεθούμε στο νησί με σκοπό τη διατήρηση και μεταβίβαση της μνήμης στις νεότερες γενιές, τη δημιουργία αλληλέγγυων κοινοτήτων ενδυνάμωσης της συλλογικής μνήμης, σε μια εποχή αναθεωρητισμού της ιστορίας, παραποίησης και μεθοδευμένης λήθης, έγινε πραγματικότητα.
Το τριήμερο μνήμης ξεκίνησε την Παρασκευή 13 Ιουνίου 2025 το απόγευμα, στο λιμάνι του Άη Γιάννη, με το καλωσόρισμα όλων από τη Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν (ΟΠΙΒΟ). Η Ρίκη επισήμανε την αξία και την αναγκαιότητα των εκδηλώσεων αυτών για τη διατήρηση της μνήμης, τώρα μάλιστα που ο αυταρχισμός και ο φασισμός απειλούν εκ νέου τις ζωές μας. Αναφέρθηκε επίσης στο έργο των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας και στον αγώνα τους για τη διατήρηση της μνήμης. Ιδιαίτερα αναφέρθηκε στην ΟΠΙΒΟ και στις δράσεις της. Στη συνέχεια, η ΟΠΙΒΟ παρουσίασε την ανακοίνωση με θέμα «Εξόριστες γυναίκες στο Τρίκερι (1948-1953». Στην ανακοίνωσή της, αξιοποιώντας εργαλεία της Προφορικής Ιστορίας, επιχείρησε να αναδείξει τις φωνές εκείνων των γυναικών που δεν τούς δόθηκε η δυνατότητα να μιλήσουν είτε γιατί ήταν αγράμματες είτε γιατί ως «δηλωσίες» οδηγήθηκαν στη σιωπή είτε γιατί δεν ανήκαν στην κατηγορία των «πολιτικών» και διανοούμενων εξόριστων γυναικών και να συνεισφέρει σε μια πιο συμπεριληπτική και πολυφωνική δημόσια μνήμη των εξόριστων γυναικών στο Τρίκερι. Οι προφορικές μαρτυρίες που ακούσθηκαν προέρχονταν από τις αφηγήσεις έξι γυναικών που έδωσαν συνέντευξη σε μέλη της ΟΠΙΒΟ και κατάγονταν από διάφορα μέρη της Μαγνησίας. Οι αφηγήτριες, που βίωσαν την εξορία σε διαφορετικές ηλικίες, προέρχονταν κυρίως από ανταρτοοικογένειες και με την έννοια αυτή προσδιορίζονταν ως «προληπτικές». Οι μισές είχαν μεγαλώσει σε αγροτικό περιβάλλον, ενώ οι υπόλοιπες κατάγονταν από τον προσφυγικό συνοικισμό της Νέας Ιωνίας.
Κατόπιν, η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Αθήνας (ΟΠΙΑ) παρουσίασε το ανέκδοτο χρονικό της εξορίας, με τον τίτλο «Η κατάλληλη στιγμή» της Κούλας Βουλγαράκη-Κάιλα, όπου η συγγραφέας αφηγείται το πώς βίωσε με την οικογένειά της την Κατοχή στη Λαμία, τη δική της δράση στην Αντίσταση, και κυρίως το διωγμό κατά τον εμφύλιο και μετέπειτα. Το βιβλίο, που παραχώρησε η κόρη της, Εύη Κάιλα, αναφέρεται διεξοδικά στα 4 χρόνια (1948-52) που η Κούλα πέρασε εξόριστη στη Χίο, το Τρίκερι, τη Μακρόνησο και πάλι στο Τρίκερι και βασίζεται στα ημερολόγια που κρατούσε στην εξορία.
Στη συζήτηση που ακολούθησε, μεταξύ άλλων, η Εύη Κάιλα, κόρη της Κούλας Βουλγαράκη-Κάιλα, μοιράστηκε μαζί μας τις προσωπικές της μαρτυρίες για την εξορία της μητέρας της. Η Δόμνα Μιχαήλ, από την Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Καστοριάς, αναφέρθηκε στην εμπειρία της έρευνας της δικής τους ομάδας, για την έμφυλη βία στα χρόνια του εμφυλίου στην περιοχή της Καστοριάς.
Η βραδιά έκλεισε με το ψήφισμα αλληλεγγύης για τον Παλαιστινιακό λαό, που «κατέβασε» η ΟΠΙΒΟ και καταχειροκροτήθηκε από τους/τις παρευρισκόμενους — μια ιδιαίτερα συγκινητική στιγμή.
Το Σάββατο 14 Ιουνίου 2025 το πρωί, πραγματοποιήθηκε ο περίπατος μνήμης, οργανωμένος από την ΟΠΙΒΟ, με ιστορικά στοιχεία και προφορικές μαρτυρίες εξόριστων γυναικών, ανδρών και παιδιών που έζησαν με τη μητέρα τους, στον τόπο της εξορίας. Ο περίπατος μνήμης ακολούθησε την ίδια διαδρομή των εξόριστων γυναικών, όταν τον Απρίλη του 1949 έφτασαν στο Τρίκερι, από το στρατόπεδο της Χίου: Ξεκίνησε από το λιμάνι του Άη-Γιάννη, η πρώτη στάση έγινε στο τέλος της ανηφόρας, προς το Μοναστήρι, τον «Γολγοθά», όπως τον ονόμασαν οι εξόριστες. Στη συνέχεια, οι περιπατητές/-τριες κατηφόρισαν προς την περιοχή Αφέτκα, σ’ ένα από τα στρατόπεδα των γυναικών· αυτό, των «επικίνδυνων κομμουνιστριών», όπου διέμειναν και ορισμένες εξόριστες που προέρχονταν από «ανταρτοοικογένειες». Η επόμενη στάση έγινε στο θεατράκι, που είχαν σκάψει και κτίσει οι άνδρες εξόριστοι. Κατόπιν, ακολουθώντας τον ανηφορικό χωματόδρομο, ο περίπατος μνήμης ολοκληρώθηκε στο Μοναστήρι, στον τόπο όπου βρίσκονταν όλες οι «αίθουσες ελέγχου» του στρατοπέδου και τα γραφεία της διοίκησης.
Μετά τον περίπατο μνήμης, οι επισκέπτες και οι επισκέπτριες είχαν τη δυνατότητα να δουν την έκθεση φωτογραφικού και αρχειακού υλικού, σε χώρο της αυλής του Μοναστηριού, που ήταν ανοιχτή καθ’ όλη τη διάρκεια του τριημέρου. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους Μαγνησίας (ΓΑΚ Μαγνησίας), το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων Αη Στράτη και την ΟΠΙΑ. Φωτογραφικό υλικό παραχώρησε επίσης η Εύη Κάιλα από το αρχείο της εξόριστης μητέρας της Κούλας Βουλγαράκη-Κάιλα. Η Βάσω Αδρύμη παραχώρησε το δυσεύρετο πλέον Λεύκωμα της Κατερίνας Χαρτιάτη Σισμάνη Γυναίκες από όλη την Ελλάδα, με σκίτσα εξόριστων γυναικών και η Κυρασία Πρίντζου το Ημερολόγιο (2010) της κοινότητας Τρικέρων, με θέμα «Γυναίκες εξόριστες στο Τρίκερι (1948-1953).
Το Σάββατο απόγευμα προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ «Γυναικείες φυλακές Αβέρωφ», παραγωγή του Μουσείου πολιτικών εξόριστων Άη Στράτη. Την επιμέλεια του ντοκιμαντέρ είχε ο Χαρίλαος Σισμάνης και το μοντάζ έκανε ο Νίκος Πλουμπίδης. Το ντοκιμαντέρ ολοκληρώθηκε μέσα στο 2025 και φτιάχτηκε ειδικά για να παρουσιαστεί στο Τρίκερι. Όπως ανέφερε η Μαρία Βοϊκλή (μέλος της ΟΠΙΑ) συντονίστρια της βραδιάς, το ντοκιμαντέρ στηρίχθηκε σε αρχειακό υλικό από το Μουσείο του Άη Στράτη, από το αρχείο της Ζιζής Μακρή και της Ολυμπίας Παπαδούκα και είναι ένας συνδυασμός εικόνας, αφήγησης και τραγουδιών). Οι φυλακές Αβέρωφ κατεδαφίστηκαν το 1972 από τη χούντα για να ανεγερθεί στη θέση τους το μέλαθρο της Θέμιδας. Οι δημιουργοί του ντοκιμαντέρ, ανέφερε, μη βρίσκοντας αρχείο φωτογραφιών των φυλακών, ανέτρεξαν στον ελληνικό κινηματογράφο και βρήκαν 24 συνολικά ελληνικές ταινίες που γυρίστηκαν από το 1943 μέχρι το 1971, και οι οποίες, για τις ανάγκες του σεναρίου τους, παρουσίαζαν σκηνές από τις φυλακές Αβέρωφ. Με τον τρόπο αυτό, «ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη κέρδισε μια μάχη ακόμα», επισήμανε. Κατόπιν, ο Κώστας Γιαννακόπουλος και ο Πάνος Ζέρβας παρουσίασαν ένα μικρό δείγμα της πολύχρονης έρευνας που εκπονούν πάνω «στο κοινωνικό και πολιτικό τραγούδι της δεκαετίας του 1940». Όπως ανέφερε η Μαρία, η έρευνά τους, που έως τώρα περιλαμβάνει πάνω από 1.600 τραγούδια της δεκαετίας του 1940, στηρίχτηκε σε συνεντεύξεις, σε βιβλιογραφία, σε αρχεία (ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ, Εθνική βιβλιοθήκη, Δημοτικές βιβλιοθήκες, εφημερίδες και περιοδικά της εποχής) και στο διαδίκτυο. Στη συγκεκριμένη ανακοίνωση με τον τίτλο: «Τραγούδια των εξόριστων και φυλακισμένων γυναικών του εμφυλίου» οι εισηγητές παρουσίασαν 69 τραγούδια που συνδέονταν με τη ζωή στη φυλακή και στην εξορία, την πολιτική, τις εκτελέσεις, τις μεταγωγές, τη προσμονή της απελευθέρωσης, τα παιδιά και τις μάνες, το καρναβάλι και τα κάλαντα. Αναφέρθηκαν στον τρόπο που κατέγραφαν οι εξόριστες και φυλακισμένες τα τραγούδια και επισήμαναν τις πηγές της έμπνευσής τους και τις σχέσεις τους με τα τραγούδια της Αντίστασης. Αναφέρθηκαν επίσης, στο ρόλο που έπαιζαν στην καθημερινή ζωή των εξόριστων και φυλακισμένων γυναικών, καθώς και στη σημαντική θέση που διατηρούσαν στις αφηγήσεις τους. Στο τέλος, η Κατερίνα Καραδήμα (τζουράς, φωνή) και ο Κώστας Γιαννακόπουλος (κιθάρα, φωνή) τραγούδησαν τρία τραγούδια: τον «Μπάρμπα», σύνθεση του Μίκη Θεοδωράκη (1944) πάνω στη μουσική του ύμνου του ΕΛΑΝ (σε πρώτη εκτέλεση), «Το πλυσταριό» (των γυναικείων φυλακών Αβέρωφ) και «την πίτα πο’ φαγε ο σπανός».
Την Κυριακή 15 Ιουνίου 2025 το μεσημέρι, όλοι και όλες ήταν καλεσμένοι από τα μέλη της ΟΠΙΒΟ, για φαγητό και συζήτηση. Από το πρωί της Κυριακής ο Φώτης Σκούφης (μέλος της ΟΠΙΒΟ) και ο Κώστας Ηλίας, με τη βοήθεια και άλλων μελών διοργάνωσαν τη «συλλογική κουζίνα» και στήθηκε στην τραπεζαρία του μοναστηριού, με την προσφορά και άλλων, ένα πλούσιο τραπέζι για τους επισκέπτες/-τριες. Στη συνέχεια ακολούθησε μια πολύ ενδιαφέρουσα και γόνιμη συζήτηση που αφορούσε τη βιωμένη εμπειρία της φετινής συνάντησης μνήμης, τα ζητήματα-προβλήματα που αυτή ανέδειξε αλλά και το μέλλον των εκδηλώσεων μνήμης. Μεταξύ άλλων, τονίστηκε η αναγκαιότητα να συνεχιστούν οι εκδηλώσεις μνήμης στο Τρίκερι ως ενός εμβληματικού τόπου της γυναικείας εξορίας. Παράλληλα, έγινε η πρόταση, να επεκταθούν οι εκδηλώσεις μνήμης και σε άλλους τόπου μνήμης: Λ.χ. στο «πάρκο συμφιλίωσης» στο Γράμμο. Επίσης, προτάθηκε να δημιουργηθεί ψηφιακό μουσείο για την εξορία στο Τρίκερι∙ να σημανθούν τα μονοπάτια και τα τοπόσημα μνήμης στο νησί, για τη διάχυση της ιστορίας της εξορίας∙ να δημιουργηθεί ένα δίκτυο μεταξύ όλων που ενδιαφέρονται για τη διατήρηση της μνήμης (ζωντανές κοινότητες μνήμης) στο οποίο ενεργή συμμετοχή θα πρέπει να έχουν και οι κάτοικοι του νησιού. Η συζήτηση μαγνητοφωνήθηκε και θ’ αποτελέσει τη βάση για τη συνέχεια…
Δευτέρα 16 Ιουνίου, Αναχώρηση από το νησί Τρίκερι
Φωτογραφίες: Μένη Τσίγκρα, Μαρία Τεχνοπούλου, Κλεοπάτρα Μπαζούκη, Βαγγέλης Παπαδογιάννης.
Λήψη βίντεο: Βαγγέλης Παπαδογιάννης